Przemysław Boguszewski
Warszawa, 20 grudnia 2011 r.
Ostatnia aktualizacja: 06.08.2015 r.

Kompleksy jednostek obrony przeciwlotniczej Warszawy
na obszarze powiatu wołomińskiego
 

Przemysław Boguszewski Publicysta, varsavianista. Zajmuje się historią Warszawy i Mazowsza oraz budownictwa wojskowego w okresie XVIII-XXI w. Autor wielu opracowań oraz artykułów naukowych, popularno-naukowych i prasowych poświęconych głównie powyższej tematyce.

SPIS TREŚCI

•   1. Wstęp
•   2. Pierwsze dywizjony
•   3. Budowa kompleksu “Słupno”
•   4. Drugi etap przekształcania dywizji
•   5. Budowa kompleksu “Pustelnik”
•   6. Budowa kompleksu “Struga”
•   7. Przezbrojenie w zestawy “Wołchow”
•   8. Rozbudowa kompleksów
•   9. Bezpośrednia osłona przeciwlotnicza
• 10. Powiększenie składu dywizji
• 11. Dobudowa stanowisk elaboracji
• 12. Stanowisko zapasowe koło Okuniewa
• 13. Modernizacja bezpośredniej osłony przeciwlotniczej
• 14. Okres kryzysu gospodarczego
• 15. Zmiany organizacyjne
• 16. Demilitaryzacja kompleksów
• 17. Zakończenie

Poniższy tekst powstał w oparciu o artykuł pt. “Bazy rakietowe na obszarze powiatu wołomińskiego. Historia i stan zachowania”, opublikowany w 2011 r. w VII tomie «Rocznika Wołomińskiego».
 

W wyniku przemian ustrojowych w Europie Wschodniej oraz stopniowej likwidacji struktur Układu Warszawskiego, na przełomie lat. 80. i 90. XX w. rozpoczęło się proces ograniczania zbrojeń, w tym redukcja liczebności i reorganizacja Wojska Polskiego. Proces ten nasilił się po wstąpieniu Polski do struktur NATO. W konsekwencji wiele kompleksów wojskowych uznano za zbędne dla resortu obronności i sprzedano lub przekazano administracji samorządowej. Wśród nich znajdują się cztery obiekty obrony przeciwlotniczej Warszawy, położone na obszarze powiatu wołomińskiego.

W związku z rozpoczęciem “zimnej wojny” oraz wybuchem wojny koreańskiej Polska przystąpiła do szybkiej rozbudowy sił zbrojnych. Artyleria przeciwlotnicza została podzielona na artylerię osłony wojsk oraz artylerię obrony obszaru kraju. Do tej ostatniej należał 86. Łużycki Pułk Artylerii Przeciwlotniczej z Poznania. Otrzymał on zadanie obrony Warszawy i na jesieni 1950 r. został przeniesiony do Legionowa. Tu jednostka została rozwinięta w 9. Dywizję Artylerii Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju (dalej: 9. DA OPOK) w składzie: dowództwo i sztab, warsztaty i służby, 64. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej z armatami przeciwlotniczymi wz. 1939 kal. 37 mm, 86. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej z armatami przeciwlotniczymi kal. 85 mm, 87. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej z armatami przeciwlotniczymi kal. 85 mm i 60. Bateria Dowodzenia. W kwietniu 1951 r. dywizja powiększyła się o nowo sformowany w Skierniewicach i Łowiczu 94. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej z armatami przeciwlotniczymi kal. 85 mm oraz o funkcjonującą wcześniej w Warszawie Podoficerską Szkołę Artylerii nr 17.

W 1951 r. 9. DA OPOK została przeniesiona do Warszawy. Dowództwo i sztab umieszczono w Cytadeli. Pododdziały pułków rozlokowano na linii fortów zewnętrznego pierścienia XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa, w czterech sektorach obrony miasta: południowo-wschodnim, południowym-zachodnim, północno-zachodnim i północno-wschodnim. Sektor północno-wschodni obejmował trzy kompleksy koszarowe, wzniesione przed 1950 r. na zapleczu pozostałości Fortu Nr 13, w dawnej wsi Białołęka oraz w dawnej wsi Żerań. Kompleksy te zajął 86. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej (JW 2357).

Pod koniec lat 50. XX w. zapadła decyzja o unowocześnieniu Wojsk Obrony Przeciwlotniczej poprzez wprowadzenie do uzbrojenia rakiet kierowanych klasy “ziemia-powietrze”. Przezbrojenie w sprzęt rakietowy dotyczyło m.in. 9. DA OPOK. Zakończenie procesu miało nastąpić w 1965 r. 8 marca 1960 r. dowódca 1. Korpusu Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju nakazał rozformowanie 87. Pułku, 94. Pułku i 60. Baterii Dowodzenia oraz utworzenie w oparciu o te jednostki czterech dywizjonów ogniowych i jednego dywizjonu technicznego.

Pododdziały były formowane w dotychczas zajmowanych kompleksach koszarowych (po jednym na sektor obrony). Docelowo miały być rozmieszczone w odległości około 20-30 km od centrum Warszawy: 1. Dywizjon Techniczny w Książenicach koło Grodziska Mazowieckiego (kompleks “Książenice”), 2. Dywizjon Ogniowy w Kaliszkach koło Łomianek (kompleks “Palmiry”), 3. Dywizjon Ogniowy w Stasinku koło Nadarzyna (kompleks “Nadarzyn”), 4. Dywizjon Ogniowy w Tomicach koło Góry Kalwarii (kompleks “Baniocha”), 5. Dywizjon Ogniowy w Nowym Jankowie koło Wołomina (kompleks “Słupno”). Rozplanowanie kompleksów było wzorowane na sowieckich projektach typowych, jednak rozmieszczenie poszczególnych budowli dostosowywano do lokalnych warunków terenowych. Założono, że docelowo obiekt dywizjonu ogniowego składać się będzie z trzech wydzielonych stref: stanowiska ogniowego, zespołu koszarowego i zespołu budynków parku pojazdów. Prace budowlane miały być prowadzone przez pododdziały wojsk inżynieryjnych.

W kwietniu 1960 r. w koszarach na Zaciszu rozpoczęło się formowanie 5. Dywizjonu Ogniowego (JW 1329). Pododdział ten - jak i pozostałe dywizjony ogniowe dywizji - miał być wyposażony w przeciwlotniczy zestaw rakietowy SA-75 “Dwina”. 1 lipca 1960 r. oficerowie i żołnierze służby zasadniczej 4. i 5. Dywizjonu zostali skierowani do Ośrodka Szkolenia Specjalistów Artylerii w Gołdapi na półroczny regularny kurs szkoleniowy z obsługi zestawu SA-75 “Dwina”. (Więcej w artykule: “3. Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej m. Warszawa”)

Jednocześnie, w lesie w pobliżu Nowego Jankowa trwały intensywne prace przy wznoszeniu kompleksu dywizjonu. 28 stycznia 1961 r. minister obrony narodowej nakazał przyspieszenie o dwa lata realizacji przezbrajania jednostek artylerii przeciwlotniczej w sprzęt rakietowy, budowy obiektów infrastruktury oraz osiągnięcia gotowości bojowej. Rozkaz ten wpłynął znacząco na tempo robót i jednoczesne ograniczenie ich zakresu. Zdecydowano się na wzniesienie tylko tych budowli, które były niezbędne do rozstawienia sprzętu i szybkiego uzyskania gotowości bojowej.

Fot. 1. Droga do kompleksu “Słupno”, 2011.
 

Na stanowisku ogniowym wzniesiono sześć stanowisk wyrzutni, trzy stanowiska samochodów transportowo-załadowczych rakiet, stanowisko kabin dowodzenia i stacji naprowadzania rakiet z zespołem zasilania, stanowisko stacji radiolokacyjnej oraz budynek z pomieszczeniami dla dyżurnej zmiany i wartownią. Stanowiska wyrzutni były rozstawione na rzucie okręgu i połączone siecią dróg (w tym obwodnicą). Każde z nich tworzyło owalny plac z utwardzoną płaszczyzną, otoczony wałem ziemnym i przecięty w dwóch miejscach drogą. Podobnie wyglądało prostokątne stanowisko kabin, położone w centrum założenia.

Fot. 2. Jedno ze stanowisk wyrzutni. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

Stanowiska samochodów transportowo-załadowczych były rozstawione po zewnętrznej stronie obwodnicy, prostopadle do jej przebiegu. Każde miało narys prostokątnego placu na dwa samochody, osłoniętego ziemnymi wałami równoległymi do dłuższych boków. Stanowiska stacji naprowadzania rakiet i stacji radiolokacyjnej miały postać niewielkich wzniesień o utwardzonej płaszczyźnie. Pierwsze z nich znajdowało się w centrum okręgu, drugie - na południowym odcinku okręgu. Wszystkie stanowiska były połączone siecią dróg wewnętrznych.

Fot. 3. Jedno ze stanowisk samochodów transportowo-załadowczych. Kompleks “Słupno”, 2011.
 

Całość ogrodzono murem z żelbetowych płyt, z bramą od strony południowo-zachodniej. Dojazd stanowiła droga o nawierzchni z płyt żelbetowych, poprowadzona od szosy Warszawa - Radzymin. Do kompleksu przeniesiono zestaw “Dwina” i radiolokacyjną stację wczesnego poszukiwania P-10 lub P-12. Załogę stanowiła zmiana obsługująca dyżury bojowe oraz pododdział wartowniczy. Pozostali żołnierze nadal stacjonowali w koszarach na Zaciszu, natomiast oficerowie zostali rozlokowani na kwaterach przy szosie do Radzymina. W celu dezinformacji przeciwnika kompleks określono kryptonimem “Słupno”.

Fot. 4. Fragment ogrodzenia stanowiska ogniowego. Kompleks “Słupno”, 2011.
 

1 stycznia 1961 r. dywizjony ogniowe 9. DA OPOK zostały dopuszczone do pełnienia dyżurów bojowych. Niebawem oficerowie i żołnierze 3., 4. i 5. Dywizjonu Ogniowego zostali ponownie skierowani do Centrum Szkolenia w Bemowie Piskim - tym razem na zgrupowanie poligonowe mające na celu przygotowanie ich do ćwiczenia bojowego. Następnie wymienione wyżej dywizjony wyjechały do ZSRR, gdzie na poligonie w Aszałuku zaliczyły pierwsze strzelanie bojowe.

[ Do spisu treści. ]

Wiosną 1962 r. rozpoczął się drugi etap przekształcania i przezbrajania 9. DA OPOK. 26 marca dowódca 1. Korpusu Obrony Przeciwlotniczej Kraju wydał rozkaz o rozformowaniu 86. Łużyckiego Pułku Artylerii Przeciwlotniczej i utworzenie w oparciu o niego kolejnych czterech dywizjonów ogniowych i drugiego dywizjonu technicznego. Niespełna trzy tygodnie później ukazał się rozkaz ministra obrony narodowej o utworzeniu nowego (czwartego) rodzaju sił zbrojnych - Wojsk Obrony Powietrznej Kraju - złożonego z wojsk rakietowych, wojsk radiotechnicznych oraz lotnictwa. W związku z tym 9. DA OPOK przemianowano na 9. Dywizję Artylerii Obrony Powietrznej Kraju (dalej: 9. DA OPK).

Nowe jednostki miały być rozmieszczone w odległości około 35-50 km od centrum Warszawy, tworząc drugi, zewnętrzny pierścień obrony: 6. Dywizjon Ogniowy w Chrcynnie koło Nasielska (kompleks “Nasielsk”), 7. Dywizjon Ogniowy w Kątach Goździejewskich koło Pustelnika (kompleks “Pustelnik”), 8. Dywizjon Ogniowy w Lesznowoli koło Grójca (kompleks “Lesznowola”), 9. Dywizjon Ogniowy w Teresinie koło Sochaczewa (kompleks “Teresin”). Wyjątek stanowił 10. Dywizjon Techniczny, który planowano ulokować bliżej Warszawy, w okolicach Czarnej Strugi na północ od Marek (kompleks “Struga”).

Pod koniec marca 1962 r. w koszarach na Zaciszu rozpoczęto tworzenie 7. Dywizjonu Ogniowego (JW 1037). Proces formowania i szkolenia przebiegał podobnie, jak w pozostałych nowych pododdziałach 9. DA OPK. W okresie od 10 maja do 20 października 1962 r. oficerowie i żołnierze służby zasadniczej przebywali w Bemowie Piskim na szkoleniu z obsługi zestawu SA-75 “Dwina”. Zapewne na Zaciszu sformowano również 10. Dywizjon Techniczny (JW 1044).

Wiosną 1962 r. na północ od dzisiejszej osady Kąty Goździejewskie II rozpoczęto budowę kompleksu 7. Dywizjonu Ogniowego. Realizowano go we wschodniej części pasma leśnego, rozciągającego się między Okuniewem i Pustelnikiem. Początkowo powstało jedynie stanowisko ogniowe o rozwiązaniach analogicznych do obiektu “Słupno” z wyjątkiem umiejscowienia stanowisk samochodów transportowo-załadowczych (równolegle do obwodnicy) oraz stanowiska stacji radiolokacyjnej (na północ od obwodnicy). Zaniechano także budowy muru na rzecz ogrodzenia z drutu kolczastego, rozpiętego na żelbetowych słupach.

Fot. 5. Stanowisko stacji radiolokacyjnej. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

Przed końcem 1962 r. do “Pustelnika” przywieziono zestaw SA-75 “Dwina” i radiolokacyjną stację wczesnego poszukiwania P-10 lub P-12. Załogę kompleksu stanowiła zmiana dyżurna i wartownicy. Kadra zawodowa przypuszczalnie została zakwaterowana w miejscowości Pustelnik. 18 stycznia 1963 r. 7. Dywizjon Ogniowy został dopuszczony do pełnienia dyżurów bojowych. W tym samym roku zaliczył pierwsze strzelanie bojowe na poligonie zagranicznym.

W pierwszej połowie lat 60. XX w. wzniesiono jednocześnie cały kompleks 10. Dywizjonu Technicznego. Obiekt, wzorowany na rozwiązaniach sowieckich, składał się z czterech wydzielonych stref: zespołu stanowisk elaboracji rakiet, zespołu budynków parku pojazdów transportowo-załadowczych, zespołu koszarowego i zespołu budynków parku pojazdów dywizjonu.

Fot. 6. Jeden z garaży na ciągniki siodłowe Ził-157 i samochody gospodarcze plutonu transportowo-gospodarczego. Kompleks “Struga”, 2011.
 

Podstawowymi zadaniami jednostki była elaboracja rakiet (określana częściej jako “potok technologiczny”), prowadzenie okresowych kontroli oraz przygotowywanie i dostarczanie rakiet do 6., 7., 8. i 9. Dywizjonu Ogniowego. Dywizjon techniczny posiadał zdolność do jednoczesnego uruchomienia dwóch potoków technologicznych przez dwie baterie techniczne (w tym jedną skadrowaną, którą planowano uzupełnić na czas “W” do pełnego stanu etatowego). (Więcej w artykule: “Elaboracja rakiet PZR S-75M Wołchow”)

Fot. 7. Magazyn nr 8 (silników startowych). Kompleks “Struga”, 2011.
 

[ Do spisu treści. ]

W drugiej połowie 1963 r. minister obrony narodowej podjął decyzję o wprowadzeniu na uzbrojenie części dywizjonów ogniowych przeciwlotniczych zestawów rakietowych S-75M “Wołchow”. (Więcej w artykule: “Przeciwlotniczy Zestaw Rakietowy S-75M “Wołchow””) W okresie 06.04.-30.05.1964 r. z obsługi zestawu S-75M “Wołchow” przeszkolono oficerów i żołnierzy służby zasadniczej 6., 7., 8., 9. i 10. Dywizjonu. Dywizjony ogniowe zostały przezbrojone, a pod koniec roku ich zestawy “Dwina” zostały przekazane 14. Samodzielnemu Pułkowi Artylerii Obrony Powietrznej Kraju z Poznania. W 1966 r. wymienione jednostki zaliczyły drugie strzelanie bojowe, a zarazem pierwsze z użyciem zestawów S-75M “Wołchow”. 1. Dywizjon Techniczny oraz 2., 3., 4. i 5. Dywizjon Ogniowy przeszkolono i przezbrojono w późniejszym terminie. W związku z wyposażeniem w nowy sprzęt stanowiska ogniowe zostały przebudowane.

Około 1965 r. w kompleksach “Słupno” i “Pustelnik” przystąpiono do wznoszenia murowanych zespołów koszarowych i zabudowań parków pojazdów. W obu obiektach zrealizowano je na południe od stanowiska ogniowego. Zespół koszarowy składał się z budynku sztabowego, budynku koszarowego z placem apelowym, budynku Wojskowej Administracji Koszar, magazynu wielofunkcyjnego, magazynu żywnościowego, urządzeń wodno-kanalizacyjnych, kotłowni ze składem opałowym. Obok bramy w kompleksie “Słupno” przygotowano basen przeciwpożarowy.

Fot. 8. Budynek sztabu. Kompleks “Słupno”, 2011.
 

W zespole budynków parku pojazdów znajdowały się: garaż, wiata, parkowa stacja obsługi, zbiorniki i magazyn materiałów pędnych i smarów, stacja paliw, podstacja transformatorowa, punkt kontroli technicznej pojazdów. Obszary kompleksów ogrodzono drutem kolczastym, rozpiętym na żelbetowych słupach. Prace budowlane prawdopodobnie zakończono w 1967 r. Zapewne w latach 1965-1967 w większych miejscowościach, położonych w odległości kilku kilometrów od kompleksów, wzniesiono osiedla dla kadry i jej rodzin. Na terenie osiedla znajdowało się kilka bloków mieszkalnych, podstacja transformatorowa, kotłownia, skład opału i sklep.

Fot. 9. Podstacja transformatorowa. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

4 maja 1967 r. zmieniono nazwę dywizji na 3. Łużycką Dywizję Artylerii Obrony Powietrznej Kraju (dalej: 3. ŁDA OPK). Było to nawiązanie do numeru dywizji z czasów jej sformowania w 1944 r. oraz do nazwy pułku, w który dywizja została przekształcona na jesieni 1945 r. W tym samym roku drugie strzelanie bojowe i pierwsze z użyciem zestawów S-75M “Wołchow” zaliczyły 2., 3., 4. i 5. Dywizjon Ogniowy oraz 1. Dywizjon Techniczny.

Rok 1967 przyniósł również nieoczekiwany zwrot w rozwoju jednostek rakietowych. Od dwóch lat trwały działania wojenne w Wietnamie. Na wyposażeniu komunistycznych wojsk znajdowały się zestawy SA-75 “Dwina”. Lotnictwo amerykańskie ponosiło dotkliwe straty, którym próbowano zapobiec poprzez zmasowane naloty samolotów myśliwsko-bombowych oraz eksperymenty z manewrami unikowymi i lotami na małych wysokościach. Sięgnięto też po zasobnik zakłócający QRC-160, opracowany na początku lat 60. XX w. przez General Electric Company. Zasobnik zawierał cztery oddzielne nadajniki zakłócające, dostrojone do przeciwdziałania wobec różnych typów sowieckich naziemnych radarów kierowania ogniem przeciwlotniczej artylerii lufowej i rakietowej. Instalowany był pod skrzydłem samolotu i sterowany z kabiny pilota.

Próby operacyjne, przeprowadzone w 1965 r. nad Wietnamem Północnym, nie wykazały wprawdzie, że praca zasobników wpływa na intensywność i dokładność ognia przeciwnika, ale... Do amerykańskich władz wojskowych wpłynął w tej sprawie wniosek racjonalizatorski. Jego autorem był ppłk w stanie spocz. Ingwald Haugen - specjalista Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych, a następnie cywilny inżynier w Oddziale Doświadczalnym Walki Radioelektronicznej w bazie lotniczej Englin na Florydzie.

Haugen zaproponował utworzenie klucza czterech samolotów, z których każdy byłby zaopatrzony w zasobnik QRC-160. Samoloty miały lecieć na małej wysokości, w specjalnym szyku. Odległość między poszczególnymi maszynami miała wynosić 300-450 m w poziomie i 75-150 m w pionie. Po jednoczesnym włączeniu nadajników operator wrogiego radaru widziałby cztery blisko położone, zlewające się ze sobą sygnały zakłócające. W konsekwencji sterujący rakietą nie byłby w stanie naprowadzić jej na samolot. Szybko przeprowadzono próby poligonowe, które potwierdziły trafność rozwiązania. We wrześniu 1966 r. odbyła się pierwsza (udana) próba operacyjna nad Wietnamem Północnym. Wprowadzenie QRC-160 do powszechnego użytku spowodowało gwałtowne pogorszenie skuteczności wykrywania amerykańskich samolotów, a w konsekwencji duże zniszczenia wietnamskiego sprzętu rakietowego.

Opisane rozwiązanie zostało wykorzystane przez izraelskie lotnictwo podczas konfliktu z Egiptem w 1967 r. Władze wojskowe “bloku wschodniego” zostały zmuszone do wykonania kroku wstecz. W czerwcu 1967 r. zapadła decyzja o wprowadzeniu do uzbrojenia polskich jednostek rakietowych przeciwlotniczego uzbrojenia lufowego. W każdym z dywizjonów ogniowych 9. DA OPK sformowano trzecią baterię z armatami przeciwlotniczymi wz. 1939 kal. 37 mm oraz drużynę wyposażoną w podwójnie sprzężone przeciwlotnicze karabiny maszynowe ZPU-2 (PKM-2) kal. 14,5 mm. Zadaniem nowych pododdziałów było zapewnienie bezpośredniej osłony przeciwlotniczej dywizjonu przed atakami lotnictwa z bardzo małych wysokości.

W latach 1968-1970 przeprowadzono rozbudowę inżynieryjną obiektów artylerii rakietowej. Obejmowała ona znaczącą modernizację stanowisk ogniowych: 1) wzniesienie żelbetowych schronów dla stanowisk dowodzenia i stacji naprowadzania rakiet, 2) podwyższenie o 2-5 m nasypów pod stacje naprowadzania rakiet z równoczesnym wykonaniem osłon kabin kolumn antenowych, 3) ustawienie na stanowiskach samochodów transportowo-załadowczych wiat o lekkiej konstrukcji stalowej i pokryciu z eternitu, 4) wzniesienie lekkich schronów żelbetowych dla obsługi wyrzutni i stacji radiolokacyjnych oraz przykrytych szczelin żelbetowych dla załóg samochodów transportowo-załadowczych, 5) połączenie schronów i stanowisk siecią żelbetowych prowadnic na okablowanie, 6) budowę ziemno-żelbetowych stanowisk przeciwlotniczych karabinów maszynowych. W kompleksach dywizjonów technicznych przygotowano lekkie schrony żelbetowe dla obsług stanowisk elaboracji rakiet.

Schrony i szczeliny zostały wykonane z elementów prefabrykowanych (płyt, kształtek i belek) i obsypane ziemią. Każdy ze schronów - składający się z pomieszczenia zasadniczego, przedsionka, przelotni i wyjścia ewakuacyjnego - został wyposażony w urządzenia filtro-wentylacyjne oraz hermetyczne drzwi i przegrody. Prace budowlane i roboty ziemne wykonały Wojska Obrony Powietrznej Kraju, przy centralnym zaopatrzeniu w dokumentację techniczną, środki finansowe i materiały budowlane.

Fot. 10. Wnętrze jednego ze schronów dla obsługi. Kompleks “Struga”, 2011.
 

Schron stanowiska dowodzenia i stacji naprowadzania rakiet (dalej: schron SD-SNR) w kompleksie “Słupno” miał narys zbliżony do prostokąta. Zachodnie i wschodnie skrzydło schronu tworzył garaż na trzy segmenty zestawu S-75M “Wołchow”: kabinę dowodzenia, kabinę z blokami przeliczającymi współrzędne celu i rakiety oraz komendy naprowadzania rakiet, kabinę rozdzielczą, dwie elektrownie polowe ESD-100. Główne wejście do pomieszczeń dla załogi (osłonięte przelotnią z żelbetowych płyt i nasypem ziemnym) oraz wjazdy do garażu ulokowano od strony południowej. Przed nimi rozpościerał się plac manewrowy, osłonięty wałem ziemnym. W pozbawionej okien, centralnej części schronu znajdowały się: pokój dowódcy zmiany dyżurnej, sala odpoczynku zmiany dyżurnej, stanowisko dowodzenia, dwie komory odkażania, komora systemu filtro-wentylacyjnego, sala żołnierska, stołówka i toaleta.

Fot. 11. Fasada schronu SD-SNR. Kompleks “Słupno”, 2011.
 

Od strony północnej do schronu przylegało stanowisko kolumny antenowej i kabiny antenowej w postaci utwardzonej płaszczyzny z dwiema pochylniami, osłoniętej niskim wałem ziemnym i żelbetowymi ściankami. Stanowisko było połączone z wnętrzem schronu poprzez drugie wejście, szyb wyjścia awaryjnego oraz rury na okablowanie.

Fot. 12. Stanowisko kolumny antenowej. Kompleks “Słupno”, 2011.
 

Nieco inne rozplanowanie uzyskał schron SD-SNR w kompleksie “Pustelnik”. Południową część schronu tworzył garaż na cztery segmenty zestawu S-75M “Wołchow”: dwie elektrownie polowe ESD-100, kabinę rozdzielczą, kabinę z blokami przeliczającymi współrzędne celu i rakiety oraz komendy naprowadzania rakiet. W części północnej znajdował się garaż na trzy kolejne: kabinę dowodzenia, kabinę antenową i trzecią elektrownię polowej ESD-100, a także pokój dowódcy zmiany dyżurnej i sala odpoczynku zmiany dyżurnej. Pozostałe pomieszczenia umieszczono w centralnej, pozbawionej okien, części schronu.

Fot. 13. Północna fasada schronu SD-SNR. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

Stanowiska przeciwlotniczych karabinów maszynowych realizowano według zindywidualizowanych projektów, opracowywanych w sztabach poszczególnych jednostek. Rozmieszczano je przeważnie w pobliżu ogrodzeń stanowisk ogniowych. W przypadku kompleksu “Słupno” stanowisko miało kształt wzniesienia z pochylnią, zwieńczonego żelbetową platformą pod karabin. Obok wzniesienia znajdował się lekki schron dla obsługi (analogiczny do schronów dla obsługi wyrzutni). W przypadku kompleksu “Pustelnik” na szczycie wzniesienia znajdował się żelbetowy krąg wypełniony ziemią (podstawa lawety karabinu), a poniżej - przykryta szczelina dla obsługi.

Fot. 14. Stanowisko przeciwlotniczego karabinu maszynowego. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

[ Do spisu treści. ]

Jednocześnie z rozbudową stanowisk ogniowych rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia na uzbrojenie przeciwlotniczych zestawów rakietowych S-125 “Newa”, przeznaczonych do zwalczania celów na małych wysokościach. W 1970 r., w oparciu o rozformowany 64. Poznański Pułk Artylerii Obrony Powietrznej Kraju (ostatni samodzielny pododdział dywizji uzbrojony w armaty) utworzono cztery nowe dywizjony ogniowe. Rozlokowano je na wewnętrznym pierścieniu obrony Warszawy: 60. Dywizjon - w Starej Olszewnicy koło Wieliszewa (kompleks “Olszewinica”), 61. Dywizjon - w Małocicach na południowy zachód od Czosnowa (kompleks “Małocice”), 62. Dywizjon - w Mariewie na północny zachód od Ożarowa Mazowieckiego (kompleks “Borzęcin”), 63. Dywizjon - w Ruścu koło Nadarzyna (kompleks “Rusiec”).

W pierwszej połowie lat 70. XX w. przystąpiono do kolejnej modernizacji kompleksów dywizjonów ogniowych. Już po kilku latach od wprowadzenia w Polsce artylerii rakietowej okazało się, że niezbyt dobrze sprawdza się rozwiązanie, polegające na wykonywaniu przez dywizjony techniczne całego procesu elaboracji rakiet. Problem dotyczył głównie dużych strat czasu przy dowożeniu gotowych rakiet na stanowiska wyrzutni, co wiązało się z prawdopodobnymi przerwami w strzelaniu z powodu braku rakiet (np. odległość między kompleksem 10. Dywizjonu Technicznego i obiektami obsługiwanych przez niego dywizjonów ogniowych wynosiła od 15 do 30 km). W latach 1967-1968 sformowano 26. Brygadę Artylerii Obrony Powietrznej Kraju, która - jako pierwsza w Polsce - nie miała już w składzie dywizjonu technicznego. Zamiast niego do każdego dywizjonu ogniowego brygady dodano baterię techniczną, zajmującą się obsługą całego potoku technologicznego.

Rozwiązanie z 26. Brygady stało się inspirujące do poprawy zaopatrzenia w rakiety pododdziałów 3. ŁDA OPK. Dywizjony wyposażone w zestawy “Newa” etatowo posiadały plutony obsługi technicznej. Natomiast w przypadku starszych pododdziałów do kompleksów przeniesiono część potoku technologicznego: magazyny nr 7 oraz stanowiska nr 5 i nr 17. Jako wzorzec magazynu rakiet przyjęto projekt typowy, zrealizowany w obiektach 26. Brygady. Magazyn był osłonięty wałami ziemnymi od strony stanowisk wyrzutni i dodatkowo ogrodzony. Niedaleko od niego przygotowywano stanowiska napełniania zbiorników rakiet paliwem i utleniaczem oraz basen lub zbiornik przeciwpożarowy.

W części kompleksów 3. ŁDA OPK - w tym w “Słupnie” i “Pustelniku” - wzniesiono wariant magazynu o mniejszych rozmiarach i dwóch bramach wjazdowych, przeznaczony do przechowywania piętnastu uzbrojonych rakiet (dziewięciu na podstawkach i sześciu na naczepach). W kompleksie “Słupno” magazyn znajdował się na południowy zachód od stanowiska ogniowego, w kompleksie “Pustelnik” - na południowy wschód od stanowiska ogniowego.

Fot. 15. Magazyn rakiet. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

Modernizacja kompleksów objęła także budowę urządzeń mających poprawić wyszkolenie żołnierzy: placów gimnastycznych, strzelnic, boisk do piłki nożnej i siatkowej, kortów tenisowych. Z czasem wprowadzano różne udogodnienia, realizowane zazwyczaj sposobem gospodarczym: magazyny zapasowych części zamiennych i latryny na stanowiskach ogniowych, palarnie, fontanny w koszarach i inne. Wzmacniano środki bezpieczeństwa poprzez wznoszenie wysuniętych posterunków ochrony, umocnień przeciwdywersyjnych, wież wartowniczych.

Fot. 16. Latryna na stanowisku ogniowym. Kompleks “Pustelnik”, 2011.
 

[ Do spisu treści. ]

Przypuszczalnie w latach 70. XX w. przystąpiono do budowy zapasowego stanowiska dowodzenia na wschód od Okuniewa (na obszarze przyłączonym po II w. św. do Rembertowskiego Poligonu Artylerii). Powstał tu żelbetowy schron o narysie litery “T”, przesłonięty nasypem ziemnym. W zachodniej części schronu ulokowano pomieszczenia sztabowe i socjalne, we wschodniej - garaż na siedem pojazdów. Przed garażem rozpościerał się zagłębiony plac manewrowy, osłonięty wałem ziemnym. Główne wejście do pomieszczeń sztabowych umieszczono w garażu, drugie - w nasypie od strony zachodniej. Na północ od schronu znajdowało się wzniesienie z pochylnią (zapewne stanowisko kolumny antenowej) oraz żelbetowy, obserwacyjny schron poligonowy, który przebudowano poprzez wykonanie nasypu i utwardzonej płaszczyzny (prawdopodobnie na stanowisko przeciwlotniczego karabinu maszynowego). Według aktualnych ustaleń opisany zespół był przeznaczony na zapasowe stanowisko dowodzenia 1. Korpusu Obrony Powietrznej, nigdy jednak nie został dokończony i wyposażony.

Fot. 17. Schron obserwacyjny na stanowisku zapasowym koło Okuniewa, 2011.
 

Kolejne strzelania bojowe 5. Dywizjonu Ogniowego miały miejsce w 1973, 1977 i 1981 r., a 7. Dywizjonu Ogniowego - w 1975 i 1979 r. Natomiast 10. Dywizjon Techniczny zaliczył udział w drugim strzelaniu (a zarazem pierwszym z zestawem S-75M “Wołchow”) dopiero w 1980 r. Pododdziały uczestniczyły w licznych ćwiczeniach krajowych, doskonaląc współdziałanie z lotnictwem. Od 1972 r. wszystkie dywizjony brały udział w corocznych Zawodach Użyteczno-Bojowych Wojsk Rakietowych Obrony Powietrznej Kraju.

W listopadzie 1979 r. przy Dywizjonie Dowodzenia sformowano pluton przeciwlotniczy, wyposażony w przenośne przeciwlotnicze zestawy rakietowe 9K32M “Strzała-2M”. Zadaniem plutonu było wzmocnienie bezpośredniej osłony kompleksów dywizjonów ogniowych poprzez potencjalne niszczenie celów na bardzo małych wysokościach. W związku z tym w 1980 r. rozformowano baterie osłonowe i wycofano z użytku armaty przeciwlotnicze kal. 37 mm. (Więcej w artykule: “Przenośny przeciwlotniczy zestaw rakietowy Strzała-2M”)

Po wprowadzeniu stanu wojennego niektórzy oficerowie 3. ŁDA OPK brali udział w akcjach propagandowych w zakładach pracy oraz pełnili funkcje komisarzy wojskowych i członków terenowych grup operacyjnych, mających wykazać sprawność wojska w “porządkowaniu” kraju. Po rocznej przerwie, w 1982 r. wznowiono organizowanie Zawodów Użyteczno–Bojowych Wojsk Rakietowych Obrony Powietrznej Kraju.

Na początku lat 80. XX w. kontynuowano rozbudowę kompleksów dywizjonów ogniowych. Zmodernizowano stanowiska stacji radiolokacyjnych w związku z wymianą stacji P-10 i P-12 na stacje P-18 i wysokościomierze PRW-13. Rozpoczęto także wdrażanie zautomatyzowanego systemu dowodzenia “Wektor-2WE”. Kryzys gospodarczy i tzw. przejściowe trudności sprawiły, że jednostki rzadko wyjeżdżały na poligon w Aszałuku. W okresie następnych dziewięciu lat tylko trzy dywizjony były tam więcej niż jeden raz. 5. Dywizjon zaliczył kolejne strzelanie bojowe dopiero w 1990 r. (był to już ostatni pobyt polskich dywizjonów ogniowych w rozpadającym się ZSRR), 7. Dywizjon - w 1986 r., a 10. Dywizjon - w 1983 r. (razem z 8. i 9. Dywizjonem Ogniowym). Wzrósł za to stopień skomplikowania ćwiczeń.

Na jesieni 1988 r. 3. ŁDA OPK została przeformowana w 3. Łużycką Brygadę Rakietową Obrony Powietrznej Kraju. Rok później - na skutek stopniowego rozpadu “bloku wschodniego” oraz zapoczątkowania procesu likwidacji Układu Warszawskiego i wiążącej się z tym redukcji zbrojeń - rozpoczęła się restrukturyzacja polskiej armii, a wraz z nią redukcja liczby dywizjonów brygady. Jako pierwszy został rozformowany 3. Dywizjon, w 1993 r. - 2. Dywizjon, w 1995 r. - 8. Dywizjon, w 1999 r. - 1. Dywizjon Techniczny. Likwidacja tego ostatniego sprawiła, że 10. Dywizjon Techniczny przejął obowiązek obsługi 4. i 5. Dywizjonu. W 1994 r. 7. Dywizjon wziął udział w pierwszym strzelaniu bojowym na krajowym poligonie w Ustce w ramach ćwiczeń taktycznych “Karat’94”. Cztery lata później odbyły się ćwiczenia taktyczne “Karat’98”, na których strzelanie bojowe zaliczyły m.in. 5. i 7. Dywizjon Rakietowy.

W 1991 r. nastąpiło połączenie Wojsk Lotniczych i Wojsk Obrony Powietrznej Kraju w Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej. Brygadę przemianowano na 3. Brygadę Rakietową Obrony Powietrznej, jednocześnie pozbywając się niepoprawnego politycznie przymiotnika “Łużycka”. W latach 90. XX w. dywizjony angażowały się w życie lokalnych społeczności. Żołnierze 5. Dywizjonu uczestniczyli w odbudowie cmentarza żołnierzy polskich, poległych w wojnie 1920 r. oraz ustawili koło Radzymina krzyż, upamiętniający miejsce Bitwy Warszawskiej. Zaopiekowali się także Pomnikiem Ofiar Wojny 1920 r. na cmentarzu parafialnym w Markach. Dywizjon podjął współpracę z Towarzystwem Przyjaciół Radzymina i środowiskiem kombatanckim z Marek - Rejonem “Celków” Światowego Związku Żołnierzy AK. 10. Dywizjon objął patronat nad Ośrodkiem Szkolno-Wychowawczym w Strudze, a 7. Dywizjon - nad Szkołą Podstawową nr 2 w Sulejówku. Żołnierze uczestniczyli w zalesianiu nieużytków oraz terenów przylegających do kompleksów.

Na podstawie decyzji ministra obrony narodowej z 2 kwietnia 1998 r. nastąpiła ponowna zmiana nazwy brygady na 3. Warszawską Brygadę Rakietową Obrony Powietrznej (dalej: 3. WBR OP). Brygada przejęła tradycje Baterii Dział Zenitowych Automobilowych “Błękitnej Armii” gen. Hallera, 1. Pułku Artylerii Zenitowej, 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Rydza-Śmigłego (stacjonującego w Warszawie do 1939 r.) i 3. Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej (utworzonej w 1944 r. w rejonie Lublina), następnie również 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej, w którego koszarach do 1999 r. znajdowały się Dowództwo i Sztab Brygady oraz Dywizjon Dowodzenia.

Od dłuższego czasu brygada odczuwała rosnące problemy ze sprzętem. Okresy eksploatacji zestawów S-75M “Wołchow” dobiegały już końca. Coraz trudniejsze było zdobywanie części zamiennych, pozyskiwano je m.in. z likwidowanych dywizjonów. Tymczasem od 1992 r. trwały prace nad unowocześnieniem zestawu “Newa”. Objęły one prawie wszystkie elementy zestawu poza systemem antenowym i rakietami. Testy zakończyły się w 1998 r. W następnym roku rozpoczęto przezbrajanie jednostek rakietowych w zmodernizowany, przeciwlotniczy zestaw rakietowy S-125 “Newa-SC”. Proces ten miał objąć nie tylko jednostki 3. WBR OP, wyposażone w starszą wersję zestawu “Newa”, lecz także dwa dywizjony używające zestawów S-75M “Wołchow”. (Więcej w artykule: “Przeciwlotniczy Zestaw Rakietowy S-125M Newa”)

Równocześnie zapadła decyzja o likwidacji pozostałych dywizjonów rakietowych brygady i przyjęciu nowego planu dyslokacji jednostek wokół Warszawy - południkowa linia trzech dywizjonów w kompleksach “Olszewnica”, “Borzęcin” i “Książenice” oraz skupisko trzech kolejnych dywizjonów na terenie nieczynnego od końca lat 90. XX w. lotniska wojskowego w Bielicach koło Sochaczewa (położonego około 6 km na zachód od pierwotnego zewnętrznego pierścienia obrony przeciwlotniczej Warszawy). W związku z tym 7. Dywizjon został w 2000 r. przeniesiony do kompleksu “Struga”, a stamtąd w 2002 r. - do kompleksu “Książenice”. W 2003 r. 5. Dywizjon przeniesiono do Bielic, gdzie już od 1999 r. stacjonowały 61. i 63. Dywizjon. Na przełomie 2000 i 2001 r. został rozformowany 4. Dywizjon, w 2001 r. - 6. i 9. Dywizjon. Na końcu rozwiązano 10. Dywizjon Techniczny. Latem 2001 r. na krajowym poligonie w Ustce odbyły się ćwiczenia, podczas których po raz ostatni strzelano z zestawów “Wołchow”. W grudniu 2001 r. do 3. WBR OP przyłączono 21., 25. i 65. Dywizjon Rakietowy z rozformowanej 4. Gdyńskiej Brygady Rakietowej Obrony Powietrznej.

Na podstawie decyzji ministra obrony narodowej nieczynne kompleksy “Słupno”, “Pustelnik” i “Struga” zostały uznane za zbędne dla resortu obronności i przekazane Agencji Mienia Wojskowego. Zespoły koszarowe, budynki parków pojazdów i magazyny rakiet w kompleksach “Pustelnik” i “Struga” pozostały we władaniu agencji. Koszary i budynki parków pojazdów w kompleksie “Słupno” zostały przejęte i częściowo zmodernizowane przez organizację “Caritas”. Stanowiska ogniowe w “Słupnie” i “Pustelniku” oraz zespół stanowisk elaboracji rakiet w “Strudze” przeszły we władanie Lasów Państwowych jako obszary zdegradowane przyrodniczo. Prawdopodobnie zostaną zrekultywowane poprzez częściową lub całkowitą rozbiórkę oraz zalesienie.

Na skutek rezygnacji z użytkowania kompleksów przez wojsko rozpoczęła się postępująca dewastacja części zabudowy i infrastruktury (rozkradanie okablowania oraz elementów metalowych i żelbetowych, podpalenia, rozmywanie nasypów, rozprzestrzenianie się zieleni inwazyjnej). Równocześnie nastąpiła swoista zmiana warty. Miejsce żołnierzy zajęli liczni - często paramilitarni - pasjonaci: gracze w paintball i airsoft gun, drużyny harcerskie, skautowskie i strzeleckie, turyści forteczni, amatorzy sportów ekstremalnych, miłośnicy budownictwa postindustrialnego i estetyki PRL. Opuszczone, na wpół zrujnowane obiekty stały się atrakcyjnym miejscem nietypowego spędzania wolnego czasu z odrobiną emocji i aurą tajemniczości. Coraz częściej kompleksy są również celem sentymentalnych wycieczek dawnej kadry i żołnierzy jednostek artylerii rakietowej.

Niestety, Lasy Państwowe rozpoczęły czynności, zmierzające do stopniowej rozbiórki znajdujących się na ich terenach nieczynnych obiektów obrony przeciwlotniczej. W maju 2011 r. został zatwierdzony projekt pt. “Rekultywacja na cele przyrodnicze terenów zdegradowanych, popoligonowych i powojskowych zarządzanych przez PGL LP”. Projekt ten (w 85 % dofinansowany ze środków Unii Europejskiej) zakłada oczyszczenie z niebezpiecznych materiałów terenów popoligonowych oraz rozbiórkę obiektów powojskowych przez prywatne firmy. Efekty jego realizacji to m.in. częściowo rozbiórka kompleksów “Nadarzyn” i “Struga”.

Autor składa podziękowania: dowódcy 3. Warszawskiej Brygady Rakietowej Obrony Powietrznej, Panu gen. bryg. Stefanowi Mordaczowi - za udostępnienie publikacji o historii brygady, Panu płk. rez. mgr. inż. Zbigniewowi Przęzakowi - za konsultacje merytoryczne.

• [1]   Katarzyna Bielawska, “Poligony do cywila”, [w:] “Głos Lasu”, 2011, nr 8.
• [2]   Zdzisław Jaworski (opr.), “Zarys historii Wojsk Obrony Powietrznej Kraju za lata 1962-1972”, Warszawa 1973.
• [3]   Jerzy Paszkowski [i inni], “Technika Wojska Polskiego. Polish military equipment”, Warszawa 1998.
• [4]   Alfred Price, “Niebo w ogniu. Dramatyczne walki lotnicze”, Warszawa 2003.
• [5]   “Rozbudowa inżynieryjna rejonu ugrupowania bojowego brygady rakiet przeciwlotniczych “Krug”, Warszawa 1977.
• [6]   Grzegorz Szymczyk, Krzysztof Gogo, “3. Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej”, Warszawa 2007.
• [7]   Piotr Wojciechowski, Marek Hoffman, “Rakietowa tarcza Stolicy. 3. Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej”, Warszawa 1998.
• [8]   Strona internetowa: 3. Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej (wersja z 10.12.2011 r.)

[ Do spisu treści. ]