Home - strona główna WRiA.PL – “Wspomnienia ...”. Ppłk w st. spocz. mgr inż. Adam Wyderko.
Warszawa, 06 maja 2019 r.
Ostatnia aktualizacja danych: 04.10.2019 r.


HISTORIA
WOJSK OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ KRAJU


Jednostki artylerii lufowej w latach 1945-1978




  Ppłk w st. spocz. mgr inż. Adam Wyderko:  
ppłk w st. spocz. Wyderko Adam

Ppłk w st. spocz. mgr inż. Adam Wyderko jest absolwentem Wojskowej Akademii Technicznej, Wydziału Mechanicznego - specjalność budowa samolotów i silników lotniczych.

W latach 1976-1988 był oficerem służby inżynieryjno-lotniczej w 32. Pułku Lotnictwa Rozpoznania Taktycznego i Artyleryjskiego (od styczna 1983 r. 32. PLRT), stacjonującym w Sochaczewie. Służbę w Wojskach Lotniczych zakończył na stanowisku dowódcy eskadry technicznej.

W następnych latach służył kolejno w Szefostwie Techniki Lotniczej (1988-1991), w Szefostwie Badań i Rozwoju Techniki Wojskowej (1991-1993), Departamencie Rozwoju i Wdrożeń MON (1993-2000) oraz w Departamencie Polityki Zbrojeniowej MON (2000-2006), gdzie był starszym specjalistą. Nadzorował z ramienia wojska prace badawczo-rozwojowe w zakresie techniki lotniczej, w tym m. in. opracowanie specjalistycznych wersji śmigłowca W-3 Sokół: W-3U Salamandra, W-3W, W-3RM Anakonda oraz W-3RR Procjon.
 





W składzie Wojska Polskiego, które w 1945 r. wyzwalało terytorium kraju znajdowały się następujące jednostki artylerii przeciwlotniczej: 1, 3 i 4 Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej, 26 i 32 Samodzielny Pułk Artylerii Przeciwlotniczej, 1 i 11 Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej. Ponadto w składzie brygad pancernych znajdowało się sześć kompanii wyposażonych w przeciwlotnicze wkm. kalibru 12,7 mm. Siły te były przeznaczone do osłony wojsk operacyjnych oraz jednostek tyłowych. Przestrzeń powietrzna obszaru kraju w zasadzie nie była chroniona przez własne jednostki przeciwlotnicze. Ochronę taką zapewniały trzy radzieckie korpusy należące do Wojsk Obrony Powietrznej Kraju, które były samodzielnym rodzajem sił zbrojnych.

Wkrótce po zakończeniu działań wojennych przeprowadzono znaczną redukcję polskiej armii. W ramach demobilizacji i przechodzenia Wojska Polskiego na struktury pokojowe poważne zmiany dotknęły również jednostki artylerii przeciwlotniczej. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 236/org. z 8 września 1945 r. całkowicie rozformowano samodzielne pułki, samodzielne dywizjony oraz brygadowe kompanie, a związki taktyczne artylerii przeciwlotniczej gruntownie przeorganizowano. Z 1 Dywizji AP utworzono 84 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej (JW 2347), który rozlokowano w Brzegu nad Odrą. Na bazie 3 Dywizji AP powstał 86 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej (JW 2357) z miejscem dyslokacji w Lesznie (w 1948 r. pułk przeniesiono do Poznania). Z 4 Dywizji AP utworzono 88 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej (JW 1223), który stacjonował w Orłowie koło Gdyni. Powstałe pułki weszły organizacyjnie w skład trzech okręgów wojskowych. W 1949 r. tylko pułk w Poznaniu był jednostką bojową, pozostałe dwa pułki miały charakter szkolny. W latach 1945-1949 uzbrojenie pułków stanowiły armaty przeciwlotnicze kal. 85 mm wz. 1939 (52-K) oraz kal. 37 mm wz. 1939 (61-K). W 1949 r. w ewidencji Wojska Polskiego znajdowało się 85 armat kal. 85 mm oraz 296 armat kal. 37 mm, z tego w jednostkach wojskowych 56 armat kal. 85 mm oraz 45 armat kal. 37 mm, pozostałe umieszczono w magazynach mobilizacyjnych.
 

Trudne początki

W okresie drugiej wojny światowej, a także bezpośrednio po niej, w Związku Radzieckim i wielu krajach zachodniej Europy wojska obrony powietrznej stanowiły samodzielny rodzaj sił zbrojnych. W przeciwieństwie do tych państw, w Polsce praktycznie nie istniała obrona powietrzna obszaru kraju. Bardzo ograniczona obrona przeciwlotnicza wojsk oparta była na sile trzech pułków artylerii przeciwlotniczej. Należy przy tym pamiętać, że obronę powietrzną tworzyły: artyleria przeciwlotnicza, lotnictwo myśliwskie, system obserwacyjno-meldunkowy oraz bierna obrona przeciwlotnicza. Brak własnego systemu obrony powietrznej na obszarze kraju spowodował, że już w latach 1945-1946 powstało kilka koncepcji organizacji takiego systemu.

W maju 1945 r. w Oddziale Obrony Przeciwlotniczej Dowództwa Artylerii WP opracowano “Projekt organizacji obrony przeciwlotniczej Polski”. Dokument zakładał podział kraju na sześć okręgów wojskowych oraz obiektowy system obrony powietrznej. Bronionych miało być 13 najważniejszych gospodarczo i administracyjnie miast.

Następnym dokumentem dotyczącym budowy systemu obrony przeciwlotniczej był opracowany w lipcu 1946 r. “Projekt rozwoju artylerii przeciwlotniczej i obrony przeciwlotniczej kraju na lata 1947-1948”. Charakteryzował się on wyjątkową oszczędnością i przewidywał sformowanie na początku 1947 r. Inspektoratu Obrony Przeciwlotniczej przy Głównym Inspektoracie Artylerii WP oraz podległych mu siedmiu dywizjonów artylerii przeciwlotniczej, które miały zapewnić osłonę największych polskich miast: Gdańska, Katowic, Łodzi, Poznania, Szczecina, Warszawy i Wrocławia.

Kolejnym dokumentem dotyczącym rozwoju OPL kraju był opracowany we wrześniu 1946 r. “Plan rozwoju obrony przeciwlotniczej Polski na okres 5-letni 1947-1951”. Zakładał on budowę do 1952 r. systemu OPL skupionego wokół siedmiu najważniejszych miast. Plan przewidywał sformowanie Głównego Sztabu Obrony Przeciwlotniczej Wojska Polskiego oraz 11 pułków artylerii przeciwlotniczej.

Żaden z trzech opracowanych dokumentów nie został zaakceptowany przez Ministerstwo Obrony Narodowej. Kierownictwo resortu obrony narodowej dostrzegało jednak problem i w celu przygotowania oraz zapewnienia należytej obrony powietrznej kraju 16 października 1946 r. ukazał się rozkaz Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 0176/org. nakazujący powołanie Sztabu Obrony Przeciwlotniczej Państwa. Podstawowym zadaniem, którego było wypracowanie koncepcji szkolenia w zakresie obrony powietrznej kraju oraz gromadzenie materiałów dotyczących obrony przeciwlotniczej i powietrznej. 17 marca 1947 r. Sztab Obrony Przeciwlotniczej Państwa przemianowano na Inspektorat Obrony Przeciwlotniczej, który wchodził w skład Głównego Inspektoratu Artylerii WP. Inspektorat ten stanowił odrębne dowództwo i podlegał bezpośrednio pod Naczelnego Dowódcę WP. Sytuacja ta uległa zmianie z dniem 15 stycznia 1948 r., kiedy to Główny Inspektorat Artylerii przeszedł pod rozkazy dowódcy Wojsk Lądowych.

Rozpoczęcie “zimnej wojny” oraz wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych spowodowały podjęcie decyzji o przyspieszonym rozwoju sił zbrojnych. W 1948 r. zespół kierowany przez szefa Sztabu Generalnego WP opracował “Siedmioletni plan rozwoju Wojska Polskiego na lata 1949-1955”. Plan uwzględniał ówczesne możliwości potencjału gospodarczo-ekonomicznego państwa i zakładał m.in. zorganizowanie od podstaw Wojsk Obrony Przeciwlotniczej w składzie: dwóch dywizji lotnictwa myśliwskiego OPL (w Wojskach Lotniczych), pięciu pułków artylerii przeciwlotniczej oraz dwóch batalionów obserwacyjno-meldunkowych.

W celu przygotowania kadr dla jednostek artylerii przeciwlotniczej, na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 0144/org. z 19 lipca 1948 r., w sierpniu 1948 r. sformowano Oficerską Szkołę Artylerii Przeciwlotniczej w Koszalinie.



Armata przeciwlotnicza kalibru 37 mm wz. 1939 (61-K).



Armata przeciwlotnicza kalibru 85 mm wz. 1939. Zdjęcie: J. Kijewski.



Przyrząd kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej PUAZO-3.

[ Do spisu treści ]



Powstanie Wojsk Obrony Przeciwlotniczej

Budowę systemu OPL zapoczątkowano na podstawie rozkazu ministra obrony narodowej nr 079/org. z 21 kwietnia 1949 r., który zobowiązał szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego do sformowania w terminie do 31 maja 1949 r. Grupy Organizacyjno-Przygotowawczej Dowództwa Obrony Przeciwlotniczej. Grupa ta w ciągu kilku miesięcy opracowała koncepcję organizacji i funkcjonowania systemu obrony powietrznej kraju. 27 lutego 1950 r., na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 011/org. z 11.02.1950 r., Grupę przeformowano w Dowództwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej. Dowództwu miały podlegać jednostki artylerii przeciwlotniczej oraz bataliony obserwacyjno-meldunkowe.

Trwająca blokada Berlina, utworzenie dwóch państw niemieckich oraz powstanie Paktu Północnoatlantyckiego doprowadziły do dalszego wzrostu napięcia między byłymi sojusznikami w wojnie z Niemcami. W tych okolicznościach, w listopadzie 1949 r. marszałek K. Rokossowski zastąpił marszałka M. Rolę-Żymierskiego na stanowisku ministra obrony narodowej. W atmosferze “zimnej wojny” ZSRR chciał mieć na czele Wojska Polskiego zaufanych ludzi. Zmiana kierownictwa MON oraz wyznaczenie na dowódcze stanowiska w Wojsku Polskim radzieckich oficerów spowodowały, że w 1950 r. zamierzenia dotyczące rozbudowy wojska uległy istotnemu przyspieszeniu. W trybie pilnym opracowano “Sześcioletni plan rozwoju Wojska Polskiego na lata 1950-1955”. Jednym z priorytetów planu była rozbudowa Wojsk OPL, które zamierzano sformować w postaci: trzech dywizji lotnictwa myśliwskiego OPL (w Wojskach Lotniczych), dwóch dywizji i sześciu samodzielnych pułków artylerii przeciwlotniczej, trzech batalionów obserwacyjno-meldunkowych oraz dwóch jednostek radiotechnicznych.

W 1950 r. nowo sformowane Dowództwo Wojsk OPL przystąpiło do planowej rozbudowy jednostek obrony przeciwlotniczej. W marcu 1950 r. 86 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej przemianowano na 86 Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej, a 1 maja dowódca Okręgu Wojskowego nr IV przekazał go dowódcy Wojsk OPL. Zgodnie z rozkazem ministra obrony narodowej nr 077/org. z 27 lipca 1950 r., w sierpniu 1950 r. na bazie 86 PA OPL rozpoczęto formowanie 9 Dywizji Artylerii OPL przeznaczonej do obrony Warszawy, w składzie: 64 PA OPL w Poznaniu (w grudniu 1950 r. pułk przeniesiono do Legionowa), 86 PA OPL w Legionowie, 87 PA OPL w Skierniewicach i 94 PA OPL w Łowiczu (sformowany wiosną 1951 r.). 64 PA OPL posiadał armaty plot. kal. 37 mm wz. 1939, pozostałe trzy pułki były wyposażone w armaty plot. kal. 85 mm wz. 1939. W 1951 r. pułki przeniesiono do Warszawy i rozlokowano na przedmieściach miasta: 64 PA OPL na Czerniakowie, 86 PA OPL na Bródnie, 87 PA OPL na Służewcu i 94 PA OPL na Bielanach. Sztab dywizji rozlokowano na Cytadeli.

Wybuch wojny na Półwyspie Koreańskim spowodował, że już na przełomie 1950 i 1951 r. “Sześcioletni plan rozwoju Wojska Polskiego na lata 1950-1955” okazał się nieaktualny. Przynależność Polski do obozu socjalistycznego oraz podporządkowanie ZSRR sprawiły, że w końcu 1950 r. władze rządowe otrzymały z Moskwy nowe wytyczne w zakresie rozbudowy armii i przemysłu zbrojeniowego. Na ich podstawie Sztab Generalny WP przystąpił do opracowania “Planu zamierzeń organizacyjnych na lata 1951-1952”. Sporządzając dokument całkowicie odstąpiono od zasady rozbudowy wojska proporcjonalnie do możliwości ekonomiczno-gospodarczych kraju. Nie zważając na koszty, zaplanowano bezprecedensową rozbudowę potencjału militarnego kraju. Ogromnym nakładem sił i środków zamierzano tworzyć nowe jednostki wojskowe, modernizować przemysł zbrojeniowy, produkować duże ilości: uzbrojenia, amunicji i wyposażenia oraz rozbudowywać infrastrukturę wojskową.

12 lutego 1951 r. nowy plan rozwoju wojska został zatwierdzony przez ministra obrony narodowej marszałka K. Rokossowskiego. Zgodnie z dokumentem w Wojskach OPL, oprócz powstałej rok wcześniej 9 DA OPL, zamierzano sformować: korpus artylerii OPL, sześć samodzielnych pułków OPL, trzy bataliony obserwacyjno-meldunkowe oraz pułk reflektorów przeciwlotniczych. Komponent lotniczy obrony powietrznej, w postaci trzech dywizji lotnictwa myśliwskiego OPL, miał powstać w Wojskach Lotniczych. Na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 025/org. z 3 marca 1951 r. sformowano Dowództwo 7 Korpusu Artylerii OPL. Korpus miał bronić obszarów przemysłowych Górnego i Dolnego Śląska oraz Krakowa i składał się z siedmiu pułków artylerii OPL: 85 PA OPL w Wełnowcu k. Katowic, 89 PA OPL w Chorzowie, 90 PA OPL w Węgrzcach k. Krakowa, 96 PA OPL w Bytomiu, 97 PA OPL w Będzinie, 98 PA OPL we Wrocławiu i 99 PA OPL w Ząbkowicach Śląskich. Dowództwo korpusu ulokowano w m. Bobrowniki k. Bytomia. Jednocześnie powstało sześć samodzielnych pułków artylerii OPL: 3 SPA OPL w Zgierzu k. Łodzi, 14 SPA OPL w Poznaniu, 60 SPA OPL w Gdyni, 115 SPA OPL w Nisku (obrona Stalowej Woli), 129 SPA OPL w Szczecinie oraz 136 SPA OPL w Mrzeżynie (w 1957 r. przeniesiony do Bydgoszczy), który pierwotnie miał być sformowany w Mielcu. 85 i 99 PA OPL posiadały armaty plot. kal. 37 mm wz. 1939, pozostałe pułki były wyposażone w armaty plot. kal. 85 mm wz. 1939.



Struktura wojsk artylerii przeciwlotniczej w WOPL OK, według stanu na początku 1952 r.
 

[ Do spisu treści ]



Wojska Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju.

W połowie 1951 r., na podstawie rozkazu ministra obrony narodowej nr 061/org. z 12 lipca 1951 r., Dowództwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej przekształciło się w Dowództwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju, któremu podlegały dwa główne rodzaje wojsk: artyleria przeciwlotnicza i jednostki obserwacyjno-meldunkowe. Lotnictwo myśliwskie pozostało w składzie Wojsk Lotniczych.

Dowodzenie rozmieszczonymi na znacznym obszarze kraju jednostkami 7 Korpusu OPL OK, przy ówczesnych możliwościach środków łączności, okazało się bardzo trudne. W celu usprawnienia tego procesu, na podstawie rozkazu ministra obrony narodowej nr 075/org. z 16 października 1952 r., rozformowano dowództwo korpusu, a w jego miejsce powołano dowództwa dwóch związków taktycznych: 13 DA OPL OK w składzie: 85, 89, 90, 96 i 97 PA OPL, ochraniającą obszar Górnego Śląska, z dowództwem dywizji w Bytomiu oraz 15 DA OPL OK w składzie: 3, 14, 98 i 99 PA OPL, ochraniającą obszar Dolnego Śląska oraz miasta: Wrocław, Poznań i Łódź, z dowództwem dywizji we Wrocławiu. Jednocześnie zmieniono nazwy 3 i 14 SPA OPL na 3 i 14 PA OPL. Trzy samodzielne pułki: 115, 129 i 136 przeznaczono do osłony Stalowej Woli, Szczecina i Mrzeżyna. 60 SPA OPL w lutym 1952 r. przekazano do Marynarki Wojennej, na mocy rozkazu ministra obrony narodowej nr 05/org. z 8 stycznia 1952 r. Struktura i rozmieszczenie jednostek 9 DA OPL OK nie uległy zmianie.

Stan techniczny większości armat będących w jednostkach wojskowych nie był najlepszy, ze względu na zużycie w trakcie działań wojennych. W celu zaspokojenia najpilniejszych potrzeb, w latach 1949-1952 pozyskano ze ZSRR 207 armat plot. kal. 85 mm oraz 48 armat plot. kal. 37 mm. Ponadto rząd podjął decyzję o rozpoczęciu licencyjnej produkcji armat przeciwlotniczych w kraju. W 1951 r. w Hucie Stalowa Wola rozpoczęto produkcję armat plot. kal. 85 mm wz. 1939, w wersji KS-12 (oznaczenie fabryczne - wyrób S-3), którą kontynuowano do 1958 r. W 1952 r. w Zakładach Mechanicznych Tarnów przystąpiono do produkcji armat plot. kal. 37 mm wz. 1939 (wyrób S-11).

Szkolenie bojowe jednostek artylerii przeciwlotniczej zapewniał Obóz Ćwiczebny Artylerii Przeciwlotniczej, utworzony rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 0183/org. z 27 lipca 1945 r., na terenie poniemieckiego poligonu artylerii przeciwlotniczej West-Deep. Komenda poligonu stacjonowała w m. Głębokie. Obóz podlegał dowódcy Okręgu Wojskowego nr II. W 1946 r. nazwa miejscowości Głębokie została zmieniona na Mrzeżyno. Rozkazem organizacyjnym ministra obrony narodowej nr 020/org. z 29 lutego 1952 r. dowódca Okręgu Wojskowego nr II w terminie do 10 marca 1952 r. przekazał Obóz Ćwiczebny Artylerii Przeciwlotniczej w Mrzeżynie do wyłącznego użytku artylerii obrony przeciwlotniczej obszaru kraju. Podlegał on odtąd Dowództwu OPL OK, jako Poligon Artyleryjski Obrony Przeciwlotniczej Nr 15.



Struktura wojsk artylerii przeciwlotniczej w WOPL OK, według stanu na koniec 1952 r.
 

W latach 1950-1952 nakładem ogromnego wysiłku organizacyjnego i ekonomicznego stworzono system obrony powietrznej kraju. Mimo rozmieszczenia siedemnastu pułków artylerii, lotnictwa myśliwskiego i jednostek obserwacyjno-meldunkowych nie udało się utworzyć ciągłych stref obrony przeciwlotniczej. Obrona miała charakter obiektowy i uwzględniała osłonę najważniejszych ośrodków administracyjnych oraz przemysłowych kraju do których wówczas zaliczano: obszary Warszawy, Górnego i Dolnego Śląska, zespoły portowe Gdańsk-Gdynia i Szczecin-Świnoujście oraz rejony Poznania, Krakowa, Łodzi i Stalowej Woli. Poważnym mankamentem systemu był rozdział artylerii przeciwlotniczej i lotnictwa myśliwskiego OPL oraz brak należytej koordynacji w zakresie dowodzenia współpracującymi jednostkami.

W okresie trzech lat sformowano łącznie siedemnaście pułków artylerii przeciwlotniczej. Czternaście pułków OPL: 3, 14, 60, 86, 87, 89, 90, 94, 96, 97, 98, 115, 129 i 136 było wyposażonych w armaty przeciwlotnicze średniego kalibru 85 mm wz. 1939, przyrządy kierowania ogniem PUAZO-3 oraz dalmierze optyczne DJa-1 o bazie 4 m. Przyrządy PUAZO-3 w kolejnych latach były zastępowane przez nowsze przeliczniki typu PUAZO-6-12 i (-12A) wyposażone w trzymetrowe dalmierze D-49. Teoretyczny pułap zwalczania celów powietrznych przez te armaty wynosił 10 500 m. W praktyce można było prowadzić skuteczny ogień do celów powietrznych lecących na wysokości do 8 000 m, z prędkością do 220 m/s. Początkowo pułki posiadały po 24 armaty. W późniejszym okresie w jednostkach wchodzących w skład 9 DA OPL OK zwiększono liczbę armat do 32, a w końcu 1953 r. do 54. W pozostałych pułkach były po 24 armaty. Uzbrojenie trzech pułków OPL: 64, 85 i 99 stanowiły armaty przeciwlotnicze małego kalibru 37 mm wz. 1939 (61-K) wyposażone w przeliczniki (celowniki) AZP-37-1. Do pomiaru odległości celów wykorzystywano dalmierze optyczne ZDN o bazie 1 m. Za pomocą armat można było zwalczać cele powietrzne w odległości do 4 000 m, poruszające się na wysokości do 3 000 m z prędkością do 200 m/s. Pułki wyposażone były w 36, później w 42 lub w 48 armat.

W marcu 1953 r. ze składu 13 DA OPL OK wyłączono 90 PA OPL i przekwalifikowano w samodzielną jednostkę 90 SPA OPL. Decyzja ta była podyktowana trudnościami w dowodzeniu znacznie oddalonym od Bytomia oddziałem.

1 lipca 1953 r. w Wojskach OPL OK, według zbiorczych meldunków, w szesnastu pułkach było 359 armat przeciwlotniczych kal. 37 mm wz. 1939 (61-K) i 641 armat przeciwlotniczych kal. 85 mm wz. 1939 (52-K i KS-12). Część z nich pochodziła z nowych dostaw z Huty Stalowa Wola i Zakładów Mechanicznych Tarnów.

W 1954 r. do baterii ogniowych armat przeciwlotniczych kal. 85 mm dostarczono z ZSRR pierwsze radiolokacyjne stacje artyleryjskie typu SON-4. Stacja tego typu zapewniała wykrywanie celów powietrznych w odległości do 55 km oraz automatyczne śledzenie jednego z nich w promieniu do 35 km. W kabinie stacji zabudowany był przelicznik artyleryjski PUAZO-7, który dodatkowo mógł współpracować z zewnętrznym dalmierzem optycznym DJa-1. Wprowadzenie stacji znacznie zwiększyło skuteczność ognia baterii, zwłaszcza w nocy oraz przy słabej widzialności, gdy cel nie był widoczny.

[ Do spisu treści ]



Wojska Lotnicze i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju.

W celu usprawnienia dowodzenia wszystkimi środkami obrony przeciwlotniczej, w tym także lotnictwem myśliwskim, dokonano kolejnej reorganizacji. Na mocy dyrektywy ministra obrony narodowej nr 0055/org. z 14 października 1954 r. nastąpiło połączenie Dowództwa Wojsk Lotniczych z Dowództwem Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju. Z dniem 1 grudnia 1954 r. powstał nowy rodzaj sił zbrojnych - Wojska Lotnicze i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju (WLiOPL OK). W ramach Dowództwa WLiOPL OK funkcjonowało Dowództwo Artylerii OPL OK. Przyszłość pokazała, że połączenie to nie było korzystne dla Wojsk OPL OK. O ile bowiem w latach 1950-1953 następował szybki wzrost potencjału jednostek tego rodzaju wojsk, to w okresie od 1954 r. do 1957 r. w artylerii przeciwlotniczej nastąpił pewien zastój. Na pierwszym planie był bowiem rozwój lotnictwa.

W połowie lat 50. XX w. w państwach należących do NATO wprowadzono do uzbrojenia nowe samoloty dysponujące dużą prędkością i pułapem lotu. Spowodowało to, że klasyczna artyleria przeciwlotnicza, będąca drugim obok lotnictwa elementem obrony powietrznej kraju, zaczęła spełniać swoje zadania w ograniczonym zakresie. Dotyczyło to przede wszystkim wykrywania i śledzenia celów powietrznych oraz procesu kierowania ogniem. W celu zwiększenia skuteczności zwalczania środków napadu powietrznego potencjalnego przeciwnika, na szczeblu MON podjęto decyzję o przeprowadzeniu w latach 1958-1965 modernizacji technicznej artylerii przeciwlotniczej. Planowano także zwiększenie do 72 liczby armat w pułkach artylerii przeciwlotniczej (9 baterii po 8 armat). Pułki, które dysponowały armatami kal. 85 mm, zamierzano przezbroić w armaty kal. 100 mm typu KS-19M2, natomiast jednostki posiadające armaty kal. 37 mm miały otrzymać armaty kal. 57 mm typu S-60. Armaty KS-19M2 mogły zwalczać cele powietrzne poruszające się na wysokości do 12 000 m z prędkością do 400 m/s. Armaty S-60 mogły prowadzić skuteczny ogień do celów odległych o 5 500 m i lecących z prędkością do 300 m/s. Dużą skuteczność ognia miały zapewnić stacje radiolokacyjne P-8 lub P-10 do wstępnego wykrywania celów, w pułkowych bateriach dowodzenia. Z kolei, każda bateria ogniowa armat KS-19M2 i S-60 miała otrzymać przyrząd do kierowania ogniem typu PUAZO-6-19 i PUAZO-6-60 (odpowiednio) oraz radiolokacyjną stację artyleryjską SON-9 lub SON-9A. Ponadto do uzbrojenia dwóch pułków z 9 DA OPL OK oraz jednego pułku z 13 DA OPL OK planowano wprowadzić armaty przeciwlotnicze kal. 130 mm typu KS-30, które mogły zwalczać cele na wysokości do 14 000 - 16 000 m. W związku z realizacją koncepcji wyposażenia Wojsk OPL OK w przeciwlotnicze zestawy rakietowe, zamierzeń dotyczących armat KS-30 nie realizowano.

Na początku drugiej połowy lat 50. XX w. dostarczono ze Związku Radzieckiego pierwsze armaty przeciwlotnicze KS-19M2 i S-60. W celu przyspieszenia procesu wymiany sprzętu, na szczeblu rządowym, podjęto decyzję o uruchomieniu jego licencyjnej produkcji w kraju. W 1956 r. w Hucie Stalowa Wola ruszyła produkcja armat KS-19M2 (wyrób S-9), którą kontynuowano do 1959 r. Od 1958 r. ZM Tarnów rozpoczęły dostawy armat S-60 (wyrób S-17), które trwały do 1964 r. Z kolei w Warszawskich Zakładach Radiowych RAWAR rozpoczęto produkcję radiolokacyjnych stacji artyleryjskich. W latach 1956-1957 były to stacje SON-4, natomiast w okresie 1958-1961 r. stacje kolejnej generacji SON-9 i ulepszona wersja SON-9A. Stacje SON-9 i SON-9A w zakresie wykrywania i śledzenia celów nie różniły się od stacji SON-4, ale były od niej znacznie mniejsze i o połowę lżejsze. Ponadto stacja SON-9A posiadała układy umożliwiające zmianę częstotliwości roboczej, w przypadku pojawienia się aktywnych zakłóceń szumowych.



Armata przeciwlotnicza kalibru 57 mm typu S-60. Zdjęcie: J. Kijewski.
 



Armata przeciwlotnicza kalibru 100 mm typu KS-19M2.
 

Na początku 1956 r. w szesnastu pułkach artylerii przeciwlotniczej WLiOPL OK było: 528 armat przeciwlotniczych, w tym 402 armaty kal. 85 mm i 126 armat kal. 37 mm. Faktyczna liczba armat w WLiOPL OK była znacznie wyższa. Zgodnie z protokółem przekazania obowiązków dowódcy WLiOPL OK z 8 listopada 1956 r., w załączniku dotyczącym stanu sprzętu wykazano: 145 armat kal. 37 mm, 1036 armat kal. 85 mm oraz 2 armaty kal. 100 mm. Stan ten obejmował działa użytkowane w jednostkach wojskowych oraz znajdujące się w zapasach mobilizacyjnych.



Przyrząd kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej PUAZO-6-19M.
 

Stan artylerii lufowej w pułkach WLiOPL OK na początku 1956 r.




 

Po “październikowej odwilży” w 1956 r. nastąpiły zmiany na kierowniczych stanowiskach w Ministerstwie Obrony Narodowej oraz w Dowództwie WLiOPL OK. W listopadzie 1956 r. ministrem obrony narodowej został gen. dyw. Marian Spychalski. Na kierownicze stanowiska w wojsku powołano polskich oficerów. Dowódcą WLiOPL OK został gen. bryg. pil. Jan Frey-Bielecki. Objęcie stanowiska przez nowego dowódcę zapoczątkowało prace nad reorganizacją WLiOPL OK.

W kwietniu 1957 r., w związku z prowadzoną redukcją sił zbrojnych, rozkazem ministra obrony narodowej nr 026/org. z 3 kwietnia 1957 r., rozformowano Dowództwo 15 Dywizji Artylerii OPL. Spośród pułków rozformowanej dywizji: 3, 14 i 98 PA OPL przeszły na etaty samodzielnych pułków artylerii OPL, natomiast 99 PA OPL został przekazany do wojsk lądowych.

W celu usprawnienia obrony powietrznej w 1957 r. przystąpiono do projektowania nowych struktur i zmiany systemu dowodzenia w wojskach obrony przeciwlotniczej. Korzystając z wzorców radzieckich, zaplanowano utworzenie trzech korpusów obrony przeciwlotniczej obszaru kraju, rozwiniętych na określonym obszarze i odpowiedzialnych za osłonę najważniejszych obiektów znajdujących się w rejonach odpowiedzialności. 6 lipca 1957 r. minister obrony narodowej wydał rozkaz nr 0054/org. nakazujący przeorganizowanie struktur Wojsk OPL OK. Na podstawie tego dokumentu dowódca WLiOPL OK rozkazem nr 033/org. z 24 lipca 1957 r. sprecyzował terminy i zasady formowania trzech korpusów obrony przeciwlotniczej. Korpusy miały został zorganizowane, na bazie rozwiązywanych dywizji lotnictwa myśliwskiego obrony przeciwlotniczej, w następujących terminach: 3 KOPL z dowództwem we Wrocławiu - do 1 listopada 1957 r., 2 KOPL z dowództwem w Bydgoszczy - do 1 kwietnia 1958 r., 1 KOPL z dowództwem w Warszawie - do 1 czerwca 1958 r. Poszczególnym korpusom podporządkowano trzy zasadnicze rodzaje wojsk: lotnictwo myśliwskie, artylerię przeciwlotniczą i wojska radiotechniczne. Dywizje i samodzielne pułki artylerii przeciwlotniczej przydzielono w następujący sposób: do 1 KOPL OK - 9 i 13 DA OPL OK oraz 3, 90 i 115 SPA OPL, do 2 KOPL OK - 129 i 136 SPA OPL, do 3 KOPL OK - 14 i 98 SPA OPL.



Struktura wojsk artylerii przeciwlotniczej w WLiOPL OK, według stanu na 30.06.1958 r.
 

Jednocześnie z powstaniem korpusów Dowództwo Artylerii OPL OK przeformowano w Szefostwo Artylerii OPL OK. W połowie 1958 r. podlegało mu 15 pułków artylerii przeciwlotniczej, w tym: 13 pułków armat średniego kalibru i dwa pułki armat małego kalibru. W etacie pułku artylerii przeciwlotniczej było 9 baterii, każda miała po 8 armat, zatem w pułku powinny być 72 armaty plot. W rzeczywistości, w każdym pułku ukompletowanie sprzętu było znacznie mniejsze. Na początku 1958 r. w WOPL OK było ogółem: 36 armat kalibru 100 mm, 985 armat kalibru 85 mm, 2 armaty kalibru 57 mm i 144 armaty kalibru 37 mm. Nowe armaty kal. 100 i 57 mm użytkowano w jednostkach wojskowych, armaty kal. 85 i 37 mm użytkowano w jednostkach wojskowych, a znaczna ich liczba znajdowała się w zapasach mobilizacyjnych

Wojska OPL OK od czasu połączenia z Wojskami Lotniczymi nie posiadały odrębnego dowództwa. W marcu 1958 r. ze sztabu WLiOPL OK została wydzielona grupa oficerów z zadaniem zorganizowania nowego organu dowodzenia, który działałby w ramach Dowództwa WLiOPL OK. W następstwie prac grupy ukazał się rozkaz ministra obrony narodowej nr 05/org. z 20 lutego 1959 r. o reorganizacji Dowództwa WLiOPL OK. Na jego podstawie dowódca WLiOPL OK wydał rozkaz organizacyjny nr 04/org. z 13 kwietnia 1959 r. i w terminie do 2 maja 1959 r. nakazał szefowi sztabu WLiOPL OK przeformowanie Dowództwa WLiOPL OK. Jednocześnie dowódcy Wojsk OPL OK polecił, aby na bazie Szefostwa Artylerii OPL OK oraz części kadry Dowództwa WLiOPL OK sformował Dowództwo Wojsk OPL OK. Dowództwu Wojsk OPL OK podporządkowano: 1, 2 i 3 Korpus OPL OK, Centralne Stanowisko Dowodzenia i 15 Poligon Artylerii OPL OK. Nowo utworzone dowództwo uzyskało dodatkowe kompetencje, jednak pozostało w bezpośredniej podległości służbowej Dowództwa Wojsk Lotniczych. Wraz z powstaniem Dowództwa Wojsk OPL OK, w miejsce dotychczasowego Szefostwo Artylerii OPL OK utworzono Inspektorat Artylerii OPL OK.

Rok 1959 był rokiem szczytowym w rozwoju artylerii przeciwlotniczej Wojska Polskiego, opartej na klasycznych środkach lufowych. Tym nie mniej na przełomie lat 50 i 60. XX w. artyleria przeciwlotnicza mimo dość wysokich parametrów taktyczno-technicznych sprzętu i unowocześnienia procesu kierowania ogniem, nie była już bronią odpowiednią do zwalczania naddźwiękowych samolotów, latających powyżej skutecznego pułapu ognia ówczesnych armat.

W zasadzie pułki lufowej artylerii przeciwlotniczej przetrwały w nienaruszonym składzie do 1959 r. Dopiero 12 marca 1959 r. minister obrony narodowej wydał dyrektywę nr 009/MON uzasadniającą konieczność wzmocnienia obrony przeciwlotniczej obszaru kraju, przez wprowadzenie do wyposażenia Wojska Polskiego uzbrojenie rakietowego. Była ona podstawą do zorganizowania jednostek rakietowych obrony przeciwlotniczych w strukturach WLiOPL OK. Zakładano, że nowe jednostki artylerii rakietowej będą powstawały na bazie istniejących jednostek lufowej artylerii obrony przeciwlotniczej. W Wojskach OPL OK rok 1960 był przełomowym ze względu na rozpoczęcie formowania pierwszych przeciwlotniczych jednostek rakietowych w 9 DA OPL oraz związaną z tym redukcję jednostek wyposażonych w artylerię lufową. W pierwszej kolejności, na podstawie zarządzenia szefa SG WP nr 016/org. z 11 lutego 1960 r., w marcu i kwietniu 1960 r. rozformowano 87 i 94 PA OPL, a na ich bazie stworzono pierwsze cztery rakietowe dywizjony ogniowe i jeden dywizjon techniczny.

Na początku 1961 r. trzynaście pułków artylerii przeciwlotniczej miało na uzbrojeniu: 84 armaty kal. 100 mm typu KS-19M2, 195 armat kal. 85 mm wz. 1939 (KS-12) oraz 140 armat kal. 57 mm typu S-60. Liczba stacji radiolokacyjnych wynosiła 86, w tym: 4 P-8, 26 SON-9A, 24 SON-9 i 32 SON-4. W 1961 r. w bateriach ogniowych, w miejsce przestarzałych radiolokacyjnych stacji artyleryjskich SON-4 (pierwowzór powstał w latach 1941-1943), rozpoczęto wprowadzanie stacji typu Strzała, opracowanych i produkowanych w WZR RAWAR.

[ Do spisu treści ]



Wojska Obrony Powietrznej Kraju.

Utworzenie, w ramach WLiOPL OK, Dowództwa Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju było pierwszym krokiem w kierunku całkowitego usamodzielnienia się tego rodzaju wojsk. Nad dalszymi zmianami organizacyjnymi pracowała od kwietnia 1961 r. specjalna komisja, której zadaniem było wypracowanie nowego sposobu dowodzenia wojskami lotniczymi i wojskami obrony przeciwlotniczej. Komisja opracowała projekt nowej organizacji WLiOPL OK.

Na początku 1962 r. w Pradze podjęto decyzję o utworzeniu Jednolitego Systemu Obrony Powietrznej Państw - Stron Układu Warszawskiego. System miał umożliwiać wymianę informacji między dowództwami obrony przeciwlotniczej poszczególnych krajów oraz współdziałanie w ochronie wspólnej przestrzeni powietrznej. Był on powieleniem radzieckiego modelu obrony strefowo-obiektowej. Wojska narodowe, wchodzące w skład systemu, miały posiadać jednorodną strukturę organizacyjną, podobne systemy dowodzenia i kierowania, zunifikowane uzbrojenie i środki radiolokacyjne.

Przyjęte w Pradze ustalenia przyspieszyły decyzję o reorganizacji struktur WLiOPL OK. Rozkazem ministra obrony narodowej nr 0039/org. z 14 kwietnia 1962 r. powołano do życia nowy samodzielny rodzaj sił zbrojnych Wojska Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju, podporządkowane bezpośrednio ministrowi obrony narodowej. Wkrótce nazwę WOPL OK zmieniono na Wojska Obrony Powietrznej Kraju. Zarządzeniem szefa SG WP nr 060/org. z 2 czerwca 1962 r. Dowództwo Wojsk OPL OK zostało przeformowane w Dowództwo Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. Na bazie rozwiązanego dowództwa i sztabu WLiOPL OK utworzono ponadto Inspektorat Lotnictwa oraz Dowództwo Lotnictwa Operacyjnego z siedzibą w Poznaniu. W skład Dowództwa WOPK weszły szefostwa: wojsk lotniczych, wojsk rakietowych i artylerii oraz wojsk radiotechnicznych. Inspektorat Artylerii OPL OK przekształcono w Szefostwo Wojsk Rakietowych i Artylerii OPK. Jednocześnie korpusy OPL przekształcono w korpusy OPK, a nazwy 9 i 13 DA OPL zmieniono na 9 i 13 DA OPK.

W lipcu 1962 r. dokonano zmiany granic odpowiedzialności na obszarze kraju między 1 a 3 Korpusem OPK oraz zmiany podległości niektórych oddziałów, w następstwie czego 3 KOPK przejął ze składu 1 KOPK m. in. 85 i 90 SPA OPK.

W czerwcu 1961 r. rozformowano 97 PA OPL. W 1962 r. rozwiązano 86, 89 i 96 PA OPL, a ich kadra zasiliła nowo tworzone dywizjony rakietowe. Kolejną przezbrojoną jednostką został 60 SPA OPL w Gdyni, przyjęty przez Wojska OPL OK w lutym 1961 r. od Marynarki Wojennej. W styczniu 1963 r. rozpoczęto przeformowanie pułku w 60 Brygadę Artylerii OPK. Na początku 1963 r. rozformowano 115 SPA OPK, a w październiku tego roku ze składu 9 i 13 DA OPK wyłączono 64 i 85 PA OPK i podporządkowano je bezpośrednio dowódcom 1 i 3 Korpusu OPK. Ostatnią jednostką przeformowaną w ramach pierwszego etapu tworzenia jednostek rakietowych był 14 SPA OPK w Poznaniu. Do końca 1963 r. w ramach tego pułku sformowano cztery dywizjony ogniowe i jeden dywizjon techniczny. Na koniec 1963 r. funkcjonowało siedem samodzielnych pułków artylerii lufowej OPK.



Struktura wojsk lufowej artylerii przeciwlotniczej w WOPK, według stanu na koniec 1963 r.
 

W połowie 1965 r. w pięciu pułkach artylerii lufowej OPK występowały armaty S-60 i KS-19M2, a w dwóch jednostkach wyłącznie działa S-60. Ogółem w samodzielnych pułkach były 42 baterie czterodziałowe, w tym 18 baterii średniego kalibru i 24 baterie małego kalibru.

Stan artylerii lufowej i stacji SON-9A w pułkach WOPK na 1.07.1965 r.




 

W 1967 r. istniejące samodzielne pułki artylerii OPK zmieniły nazwy, nawiązując do tradycji wojennych Wojska Polskiego: 3 SPA OPK na 77 SPA OPK, 64 SPA OPK na 16 SPA OPK, 85 SPA OPK na 18 SPA OPK, 90 SPA OPK na 81 SPA OPK, 98 SPA OPK na 17 SPA OPK, 136 SPA OPK na 32 SPA OPK.

W końcu 1967 r., na podstawie zarządzenia szefa SG WP nr 0146/org. z 13 października 1967 r., rozwiązano 129 SPA OPK, a na jego bazie rozpoczęto formowanie 26 Brygady Artylerii OPK, której zadaniem była obrony zespołu portów Szczecin - Świnoujście.

Przebieg wojny sześciodniowej w czerwcu 1967 r. ukazał słabe strony wojsk obrony powietrznej państw arabskich, wyposażonych w zestawy rakietowe produkcji radzieckiej. Okazały się one bezużyteczne i zarazem bezbronne wobec atakujących na pułapie 200 - 300 m samolotów izraelskich. Także wojna w Wietnamie dostarczyła szereg nowych informacji na temat ograniczeń sprzętu radiolokacyjnego i artylerii rakietowej, a jednocześnie wykazała skuteczność klasycznej artylerii przeciwlotniczej w zwalczaniu samolotów na małych wysokościach. Lansowana przez wielu specjalistów teoria o zbędności lufowej artylerii przeciwlotniczej okazała się błędna.

Po licznych analizach przebiegu konfliktów, prowadzonych zarówno na szczeblu Układu Warszawskiego, jak i w kraju, problem niskiej skuteczności rakiet przeciwlotniczych w zwalczaniu celów lecących na małych wysokościach był rozpatrywany m.in. na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju. Uchwałą nr 002/67 z 5 lipca 1967 r. Komitet nakazał wzmocnienie obrony przeciwlotniczej kraju i wojsk. Już następnego dnia minister obrony narodowej wydał stosowny rozkaz nr 094/org., w którym sprecyzował sposób i terminy realizacji zadania. Dla osiągnięcia zamierzonego celu postanowiono wykorzystać armaty przeciwlotnicze przechowywane w magazynach mobilizacyjnych, a także kadrę i sprzęt z rozwiązywanych jednostek.

W pierwszym etapie, realizowanym jeszcze w 1967 r., sformowano szesnaście osłonowych baterii armat kal. 57 mm, dziesięć osłonowych baterii armat kal. 37 mm oraz 104 drużyny wkm. Ponadto wstrzymano planowane rozformowanie: 17, 32, 77 i 81 SPA OPK i zachowano je jako jednostki skadrowane, jednocześnie 16 i 18 SPA OPK pozostawiono jako oddziały rozwinięte. W czasie zaledwie kilku miesięcy, dokonano ogromnej pracy organizacyjnej wzmacniając osłonę wielu ważnych obiektów: stanowisk dowodzenia, lotnisk, stanowisk ogniowych przeciwlotniczej artylerii rakietowej oraz posterunków radiolokacyjnych, przed atakami lotniczymi z małej wysokości. W następnych latach powstawały kolejne osłonowe baterie przeciwlotnicze wyposażone w armaty kal. 37 i 57 mm oraz drużyny uzbrojone w wkm.

Na początku lat. 70. XX w., w miejsce mocno już przestarzałych stacji radiolokacyjnych SON-9A i niezbyt udanych Strzała, w pułkowych bateriach artylerii OPK pojawiły się radziecki zestawy radiolokacyjno-przelicznikowe RPK-1N Waza. Te w miarę nowoczesne, odporne na zakłócenia, zestawy posiadały: stację radiolokacyjną (1RŁ-35), wizjer telewizyjno-optyczny (KW-20A) oraz przelicznik (1A19N) i były przeznaczone do kierowania ogniem baterii armat przeciwlotniczych kal. 57 mm typu S-60 i kal. 100 mm typu KS-19M2. W tym drugim przypadku we współdziałaniu z przelicznikiem PUAZO-6-19.

W latach 70. XX w. ostatecznie rozformowano pozostałe pułki artylerii OPK wyposażone w broń lufową. Ich stany osobowe skierowano do nowych dywizjonów ogniowych, a sprzęt częściowo wykorzystano w nowo powstających osłonowych bateriach artylerii przeciwlotniczej. W 1970 r. rozwiązano 16 SPA OPK, a w 1971 r. rozformowano 18 SPA OPK.

W końcu 1971 r. Wojska OPK posiadały cztery skadrowane pułki artylerii lufowej (17, 32, 77 i 81) i 55 osłonowych baterii artylerii przeciwlotniczej. Dalsze piętnaście baterii znajdowało się w trakcie formowania i miało wejść do służby od 1 września 1972 r. Artyleria lufowa w samodzielnych pułkach dysponowała 24 bateriami armat kal. 100 mm typu KS-19M2 i 8 bateriami armat kal. 57 mm typu S-60.

We wrześniu 1972 r. do Pomorskiego Okręgu Wojskowego przekazano 77 SPA OPK, na początku 1973 r. rozformowano 17 SPA OPK, a w 1974 r. rozwiązano 32 SPA OPK.

Na początku 1974 r. w Wojskach OPK było 20 osłonowych baterii armat 57 mm i 53 osłonowe baterie armat kal. 37 mm. Do 1980 r. łącznie sformowano 85 takich baterii.

Według stanu na 1 lipca 1977 r., w jednym samodzielnym pułku artylerii przeciwlotniczej oraz w bateriach osłonowych, Wojska OPK posiadały: 24 armaty kal. 100 mm typu KS-19M2, 120 armat kal. 57 mm typu S-60 oraz 342 armaty kal. 37 mm wz. 1939.

W marcu 1978 r., po kolejnym zaniechaniu koncepcji utworzenia rakietowej obrony przeciwlotniczej rejonu Krakowa, rozkazem dowódcy Wojsk OPK nr 0154/org. z 19 września 1977 r. rozwiązano 81 SPA OPK w Węgrzcach. W ten sposób historia pułków obrony powietrznej kraju wyposażonych w armaty przeciwlotnicze dobiegła końca.

[ Do spisu treści ]



Bibliografia:

  • Czmur Stefan, Wójcik Waldemar - Dowódcy Lotnictwa i Obrony Powietrznej. Poznań 2000 r. CBW;
  • Kajetanowicz Jerzy - Polskie wojska lądowe w latach 1945-1960. Warszawa 2005 r.;
  • Kmiecik Tadeusz - Polskie lotnictwo wojskowe w latach 1945-62. Organizacja, szkolenie i problemy kadrowe. Warszawa 1999 r.CBW;
  • Kulińczyk Bazyli - Rozwój Ludowego Wojska Polskiego w latach 1956-1980. Współpraca i współdziałanie LWP z armiami Układu Warszawskiego. Warszawa 1986 r. CBW;
  • Mordawski Hubert, Paściak Andrzej - 3. Korpus Obrony Powietrznej 1957-2007. Wrocław 2007 r. CBW;
  • Instrukcja artylerii przeciwlotniczej. 37 mm samoczynna armata przeciwlotnicza wz. 1939 r. MON 1953 r. CBW;
  • Instrukcja artylerii przeciwlotniczej. 85 mm armata przeciwlotnicza wz. 1939 r. Opis i utrzymanie sprzętu. MON 1953 r. CBW;
  • Instrukcja uzbrojenia. 57 mm samoczynna armata przeciwlotnicza S-60. Opis i użytkowanie. MON 1962 r. CBW;
  • Instrukcja uzbrojenia. 100 mm armata przeciwlotnicza KS-19M2. Opis i eksploatacja armaty. MON 1960 r. CBW;
  • Osowski Eugeniusz i inni - Rozwój Ludowego Wojska Polskiego w latach 1956-1980. Rozwój struktury organizacyjnej Sił Zbrojnych PRL. Warszawa 1986 r. CBW;
  • Piotrowski Paweł - System Obrony Powietrznej Polski w latach 1945-1958. “Era klasyczna”. Nowa Technika Wojskowa. Nr 8/1998 r.;
  • Piotrowski Paweł - System Obrony Powietrznej Polski w latach 1959-1990. Lotnictwo Wojskowe. Nr 2/2002 r.;
  • Rochowicz Robert - Wojska Rakietowe OPK. Tak to się zaczęło - lata 1959-1967. Lotnictwo Aviation International. Nr 2/2018 r.;
  • Stachula Adolf - Powstanie i rozwój organizacyjny Wojsk OPK w latach 1950-1980. Jelenia Góra 1985 r. CBW;
  • Stachula Adolf, Kuryś Piotr - Rozwój Ludowego Wojska Polskiego w latach 1956-1980. Rozwój i doskonalenie Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. Warszawa 1986 r. CBW;
  • Wróblewski Wiesław - Obrona powietrzna Polski w latach 1944-1949. Dęblin 2015 r. CBW;
  • Zbiorowe. Wojska Obrony Przeciwlotniczej Sił Zbrojnych RP. Historia, tradycja i współczesność. Warszawa 2009r.;
  • Zieliński Józef, Mikołajczuk Marian - Historia polskiego lotnictwa wojskowego 1945-1962. Warszawa 2010 r.

CBW - Książka (instrukcja) pochodzi ze zbiorów Centralnej Biblioteki Wojskowej.

Zdjęcia: Jacek Kijewski oraz autor.

[ Do spisu treści ]